Những hạn chế của ĐTM cho hai DA thủy điện Đồng Nai 6 & 6A

Những hạn chế của Báo cáo Đánh giá Tác động Môi trường (ĐTM) việc thực thi xây dựng hai thủy điện Đồng Nai 6 & 6A (ĐN 6)

Saving Cattien NP, 06/10/2012. Chúng tôi xin giới thiệu nhận xét của một chuyên gia người Việt ủng hộ Nhóm chúng tôi, đang sống ở CHLB Đức, về báo cáo đánh giá tác động môi trường việc thực thi xây dựng hai thủy điện Đồng Nai 6&6A, xâm hại VQG Cát Tiên. Một số từ tác giả dùng tiếng Anh trong bản gốc, Nhóm chúng tôi đã tự dịch ra tiếng Việt, và để các từ tiếng Anh đó vào ngoặc đơn. 

A)   Tổng thể

Báo cáo ĐTM (đánh giá tác động môi trường) của hai dự án thủy điện Đồng Nai 6 & 6A (TĐĐN 6) mới chỉ thể hiện phần đánh giá ảnh hưởng môi trường NỘI VÙNG TRONG KHU VỰC DỰ ÁN của quá trình khai hoang, xây dựng, và vận hành của TĐĐN 6, mà chưa hề có thông tin nào đánh giá ảnh hưởng NGOẠI VÙNG ĐẶC BIỆT VÙNG HẠ LƯU nơi mà môi trường và hệ sinh thái bị ảnh hưởng do việc can thiệp điều tiết chế độ dòng chảy theo cơ chế phát điện của thủy điện.

Nếu đánh giá tác động ảnh hưởng môi trường do thủy điện chỉ cần đánh giá ảnh hưởng nội vùng thì Việt Nam, Camphuchia và thế giới đã không cần phải phản ứng với việc xây dựng thủy điện Xayrabury của Lào và Thái Lan trên dòng sông Mekong.

B)   Cụ thể cho từng phần

1)    Đánh giá cân bằng nước qua mô hình thủy văn

-       Tại sao kết quả mô hình thủy văn lại chỉ thể hiện kết quả cân bằng nước và dòng chảy từ thượng nguồn đến đập TĐĐN 8?

-       Kết quả tính toán cân bằng nước với công trình dự kiến chi tiết “nước đến” và “lưu lượng phát điện” ở các bảng 3-55 ÷ 3-57, và kết luận ĐTM: “Tại bậc thang Đồng Nai 8, lưu lượng nước đến trung bình bị suy giảm vào năm nhiều nước và vào năm ít nước có sự chênh lệch không đáng kể (0,21 m3/s và 0,19 m3/s tương ứng với năm nhiều nước và năm ít nước). Sự thay đổi này bị gây bởi thất thoát do bốc hơi nước bề mặt và thấm đáy của hai hồ chứa Đồng Nai 6 – 6A. Tỉ lệ lưu lượng suy giảm cho cả hai trường hợp khá thấp: 0,05% và 0,09%, chưa tới 0,1%, nên tác động thay đổi dòng chảy không đáng kể.”. TUY NHIÊN, có một vấn đề cần làm rõ: việc tính toán lưu lượng TRUNG BÌNH NĂM từ việc tính toán lưu lượng TRUNG BÌNH THÁNG có thể công bằng cho thực tế việc điều tiết dòng chảy không đều theo chế độ ngày đêm trong ngày? Sự thay đổi lưu lượng dòng chảy TRUNG BÌNH có thể không nhiều, nhưng sự thay đổi mực nước sông giữa ngày và đêm (timing and time lag) và ảnh hưởng của việc quá cạn và bị phơi nắng trong ngày trong khi đó thì lại quá ngập vì xả nước ban đêm lên hệ sinh thái phía dưới hạ lưu đập mới là vấn đề phải làm rõ.

-       Kết quả mô hình thủy văn chưa thấy thể hiện sự ảnh hưởng cộng dồn/ tương tác của chế độ thủy triều. TĐĐN 6 là thủy điện nằm trên dòng chính của sông Đồng Nai, trong quá trình vận hành thủy điện, do không xả nước, mực nước sông phía dưới hạ lưu đập sẽ rất thấp (như đã trình bày trong báo cáo: có nơi cạn thấy đáy làm thuyền bè không di chuyển được), và hạ lưu sông Đồng Nai từ Sai Gòn trở ra biển chắc chắn sẽ bị nước biển xâm thực, và tất nhiên thủy triều thì không thể chờ lúc thủy điện xả nước mới dâng.

-       Phần mềm MIKE BASIN rất hiệu ích sử dụng trong cân bằng tính toán tài nguyên nước của lưu vực, và cũng giúp để cải thiện chính sách hồ chứa và vận hành thủy điện hồ chứa. Tuy nhiên, TĐĐN 6 là thủy điện trên dòng sông. Các chuyên gia mô hình về kỹ thuật thủy lợi (water engineering) cần làm rõ việc sử dụng MIKE BASIN có thực sự phù hợp trong việc đánh giá thay đổi dòng chảy sông do ảnh hưởng thủy điện?

2)    Đánh giá ảnh hưởng chất lượng nước

-       Việc ước tính tổng lượng ôxy hòa tan (DO- Dissolved Oxygen) cho cả hồ chứa/đập (khi đã tích nước) bằng cách lấy giá trị ước tính chuẩn hàm lượng oxy hòa tan của một khối nước nhân với tổng thể tích khối nước của hồ chứa. Trong khi đó hàm lượng oxy hòa tan là rất khác biệt theo cột nước và vùng. Càng xuống sâu cột nước hàm lượng oxy càng thấp, và việc phân tầng (stratification) cột nước ở các thủy vực nhiệt đới là tương đối bền vững. Hàm lượng oxy cao ở tầng nước mặt rất khó khăn được đảo xuống tầng nước sâu. Việc để lại các sản phẩm hữu cơ/cây xanh từ việc khai hoang trong hồ nhờ qua trình phân hủy tự nhiên sẽ rất dễ dàng làm sụt giảm hàm lượng oxy ở tầng đáy cột nước và theo vùng, và sẽ ảnh hưởng đến sinh vật ở những nơi này. Vì thế, cần phải có mô hình GIS base thể hiện hàm lượng oxy hòa tan tự nhiên theo độ sâu và vùng từ đó sẽ giúp nhà đầu tư xác định vị trí trong lòng hồ để phân hủy sản phẩm thừa từ cây xanh.

-       Việc đánh giá trầm tích (bao gồm cả tải trọng đáy (bed load) và tổng chất rắn lơ lửng (TSS - total suspended solids) cũng cần phải đánh giá sự ảnh hưởng của đập làm giảm thiểu lượng phù sa xuống dưới khu vực hạ lưu của đập. Việc giảm thiểu phù sa sẽ làm giảm thiểu năng suất sơ cấp, năng suất thứ cấp của hệ sinh thái phía dưới đập do thiếu chất dinh dưỡng (N và P). Mô hình ước tính tải trọng và truyền tải chất dinh dưỡng (nutrient load and transportation) cần thực hiện để đánh giá ảnh hưởng của đập.

3)    Đánh giá ảnh hưởng lên sinh vật

-       Phần đánh giá tác động này còn rất hạn chế và chưa thể hiện được việc ảnh hưởng của đập TĐDN 6 lên sinh vật. Phần trình bày đánh giá tác động môi trường của đập thủy điện lên sinh vật hầu như mới chỉ lặp lại phần trình bày điều kiện tự nhiên.

-       Báo cáo đã đưa ra được các biểu thị (indications) về sự tồn tại của một số loài quí hiếm và nằm trong danh sách đỏ, hoặc loài đặc hữu trong vùng dự án. Điều này cho thấy khu vực dự định phát triển dự án rất quan trọng và cần phải được bảo vệ bảo tồn.

-       Việc đánh giá đa dạng sinh học mới chỉ dừng lại ở những chỉ thị mang tính định tính, liệt kê số loài. Ngay cả việc đánh giá định tính đa dạng sinh học cũng chưa thể hiện được tính đầy đủ của khoa học, số liệu chưa cho chúng ta thấy da dạng sinh học của vùng nghiên cứu đang ở mức độ nào, trừ phần đa dạng sinh học các loài chim được trình bày ở Hình 2‑3: Biểu đồ đường cong tích lũy các loài chim đã được ghi nhận. Mặc dù bị hạn chế về thới gian, nguồn nhân lực, năng lực và có thể ngân sách, nhưng số liệu điều tra đa dạnh sinh học, thành phần loài cần phải được thể hiện như Hình 2-3, có thế mới đảm bảo tính khách quan về mặt khoa học.

-       Báo cáo đã cố gắng so sánh mức độ đa dạng sinh học cùa vùng dự án với một số vùng khác, nhưng mới chỉ dừng lại ở việc so sánh số lượng loài. Việc đánh giá đa dạng sinh học cần phải có các chỉ số Shannon-Weiner index (H’) cho cấp độ quần xã và chỉ số Rarely index (R – chỉ số quý hiếm) cho cấp độ loài. Các chỉ số này sẽ phần nào thể hiện định lượng đa dạng sinh học, và có thế thì mới có các chỉ thị (indication) cụ thể để đánh giá ảnh hưởng và giám sát mức độ ảnh hưởng sau này.

-       Riêng với nguồn lợi thủy sản, việc ghi nhận có cá chình hoa, là loài di cư sinh sản bắt buộc trong vòng đời là điều rất quan trọng để xem xét việc xây thủy điện hay dừng, hoặc xây thì phải làm thế nào để đảm bảo việc di cư sinh sản của loài cá này. Ngoài ra cần có việc đánh giá sản lượng khai thác, và hơn nữa là cần phải đánh giá trữ lượng (stock assessment) của một số loài quan trọng về mặt sinh thái. 

-       Việc đánh giá và xây dựng bản đồ môi trường sống/vùng sinh thái (habitat/ecoregion) cho những loài, quí hiếm, loài thuộc danh sách sách đỏ, loài đặc hữu là cần thiết từ đó mới đánh giá được mức độ ảnh hưởng của dự án. Có thể chỉ 70-80 ha VQG Cát Tiên thuộc dự án TĐĐN 6 cũng đã làm mất đi toàn bộ sinh cảnh sống của một số loài.

-       Chính vì thiếu những chỉ số định lượng này mà phần đánh giá tác động môi trường cũng như phần khắc phục giảm thiểu ảnh hưởng lên đa dạng sinh học chưa thể hiện được.

-       Báo cáo ĐTM khẳng định là đa dạng sinh học thủy vực trong hồ thủy điện sẽ tăng là chưa có cơ sở. Cấu trúc quần xã và số lượng quần thể của các loài sẽ thay đổi rất hiếm khi chuyển từ môi trường dòng chảy sang môi trường tĩnh. Một số loài ưa môi trường tĩnh sẽ thuận lợi phát triển và sẽ chiếm ưu thế (dominant) hệ sinh thái, trong khi đó một số loài ưa dòng chảy sẽ bị mất đi, hệ sinh thái sẽ thay đổi nhiều.

-       Về đánh giá ảnh hưởng lên thực vật, Báo cáo ĐTM chưa cung cấp bản đồ phân bố của các loài thực vật.

-       Báo cáo đánh giá tác động môi trường chưa hề đề cập đến ảnh hưởng của thủy điện lên hệ sinh thái đất ngập nước (Bàu Sấu), hệ sinh thái quan trọng và nhạy cảm. Khi chứa nước, toàn bộ hệ sinh thái ngập nước ven sông Đồng Nai trong vùng dự án sẽ bị xóa sổ. Số loài thực vật bậc cao của hệ sinh thái ngập nước rất ít (<5%) trong tổng thể số loài thực vật, nhưng rất quan trọng cho cả sinh vật trên cạn và dưới nước.

-       Trong phần các biện pháp khắc phục ảnh hưởng lên sinh vật, báo cáo có đề cập, sinh vật sẽ tự di chuyển lên vùng khác sinh sống, hoặc Chủ đầu tư sẽ phối hợp với BQL VQG Cát Tiên để đem nuôi trồng trong khu lưu trữ bào tồn. Điều này quá mơ hồ và mù mờ cả về mặt khoa học và thực tiễn. Thử hỏi, san hô sẽ tự phát triển lên vùng trên nếu mực nước biển dâng lên do biến đổi khí hậu chăng?

4)    Đánh giá về mặt kinh tế xã hội

-       Báo cáo đã cung cấp tính toán lọi ích mang lại từ thủy điện, tuy nhiên chưa thấy đánh giá những giá trị kinh tế và sinh thái của tài nguyên cái mà phải đánh đổi cho thủy điện. Để công bằng việc đánh giá lợi ích của thủy điện, cần tính toán việc mất rừng, mất tài nguyên và sự quay vòng tái sinh của tài nguyên rừng cho 100 hay 200 năm hạn sử dụng đập.

-       Hiện nay Việt Nam đã ban hành các luật/qui chế về phí/thuế môi trường, chi trả sử dụng hệ sinh thái (environment fee/tax, ecosystem service payment), việc xây dựng TĐĐN 6 sẽ gây ản hưởng đến môi trường và hệ sinh thái và đa dạng sinh học phía dưới hạ lưu do thay đổi dòng chảy, do ảnh hưởng nhiễm mặn, vì thế cần tính toán để yêu cầu Chủ đầu tư chi trả những thiệt hại này cho công đồng người dân vùng hạ lưu.

Một câu hỏi khác: có phải một loạt các bậc thang thủy điện trên sông Đồng Nai là nguyên nhân để gần đây nước mặn đã xâm nhập rất sâu vào đất liền, và Sài Gòn luôn hứng chịu triều cường khủng khiếp?

Hải Yến – Germany